Bamadaba bamanankan daɲɛgafe / dictionnaire du Corpus bambara de référence
A-Z ɲíni Fr (i) *
ɛ ɔ ɲ ŋ ɲíni!

H - h

hà→̌→ 37

intj pas possiblepas possible, pas possible! hàan, ɛ̀ɛ.…fo n'a b'a jenini kɔnɔ sa, n'o tɛ, ɲɔgɔntuma a sera so kɔnɔ. cɛ kelen don ». sisi kɔtigɛra. « ha ! ha ! ha ! ha ! » Buwɔ kɔrɔba yɛlɛla. a ko : Ŋɛɲɛkɔrɔ ka Tonnkan ! a ko un.…(jabate-ngenyekoro_ka_tonnkan.dis.html)

hàa→̌→ 12

intj ouff (soulagement).…a ko : « aw ni ce ! aw Kulubali ! » jube kurufin bɛ yen, Buwɔ y'i bolo sin o la. haa ! so ka boli ye dantɛmɛ ye.…(jabate-ngenyekoro_ka_tonnkan.dis.html)

hàáli→̌→ 20

intj exact - à nàna wà ? - hàáli ! - est-il venu ? - parfaitement !

hàáli→̌→ 78 háli Ar. haali 'exact'

adv trèstrès, tout à fait hálila, kójugu, kɔ́likɔli, lɔ́bɔlɔbɔ, ndére, yɛ́gɛbɛ hàáli lá très, très fortementń sɛ̀gɛnna hàáli ! je suis très fatigué !

háalo→̌→ 1→n : 0

v bailler… la u yɛrɛ dama ni ɲɔgɔn cɛ : fure, su Db suma, kasa Db tamaki, siga Db ma, ba Wn wawa, yaala, haalo Db yɛlɛ, galama Db 3…(fakan20180425_danyew_koronyogonmako.dis.html)

vi bailler wáwa, yáala.

hàan→̌→ 17

intj pas possible…- han ! - bunadamadenw ani kɔnɔw ni waraw. - haan ! - ani bin ni ji, fɛn o fɛn b'a la, i k'a dɔn, a bɛɛ jɛlen y'a kelen ta ye.…(balo-daa_monson_ni_nyenama.dis.html)

1 • pas possible. hà.

2 • (réponse à un appel (femmes)).

háaro→̌→ 0→n : 0

v être perdu

vi être perdu, être sidéré

háatɛ→̌→ 0 hátɛ háati ar: bil-haqq = idem

intj assurémentassurément, parfait ! kójugu.

háati→̌→ 0 hátɛ háatɛ ar: bil-haqq = idem

intj assurémentassurément, parfait ! kójugu.

háayì→̌→ 2

intj aïe húuyì, súu, wáyì, wóoyì.…a sanfɛla bɛ se ka dalakɛɲɛ nka a jukɔrɔla duurulen don. don dɔw “ haayi ”, don dɔw “ huuyi ”. nin de ye diɲɛ ye.…(kibaru526_03kamisoko-furusa.dis.html)

Haba→̌→ 1→n.prop/n : 0 →n.prop : 1→n : 0

n prop NOM CLHaba… aa ; jaa fɛn tɛ sogo fin bɔ diya la fo i ka dugamasa kɔrɔw girintɔ ye ka sogo fin fo Haba - Baba ko nɔntɛ a jufatɔ bɛ filɛ…(sankore04_145dukure-facien_ani.dis.html)

hábada ábada

n éternité ábada kámà pour l'éternité, pour toujours

hábada→̌→ 56 ábada Ar. abadan

adv jamais

1 • jamais. mùmɛ (phrase négative). kàn'ò kɛ́ ábada ! ne fais jamais cela !

2 • toujours, à jamais. bádaa, bìlen, hálisà, kádawu, kɔ́tɛɛ, túgun (phrase positive). ò yé í tɛ̀nɛ yé ábada ! c'est ton interdit pour toujours !

Habere

n prop Habré (Hissène Habré, président du Tchad, 1982-1990).

Hábi→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0 Ábiba Hábiba; Ábibatu; Ábibata; Ábi

n prop NOM F (nom féminin).

Hábiba→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0 Ábiba Ábibatu; Ábibata; Ábi; Hábi

n prop NOM F (nom féminin).

Hàbíbù→̌→ 6→n.prop/n : 0 →n.prop : 6→n : 0 Àbíbù

n prop NOM MHabib (nom masculin).… Madiba Keyita, Habibu Kuyatɛ, Mahamadu Kɔnta …(kibaru556_01keyita_kuyate_konta-ni_kura.dis.html)

hádamàden→̌→ 74( enfant ) ádamàden

n humainhumain, homme búna`-ádamaden, cɛ̀man, cɛ̀, jɔ̀n, mɔ̀gɔninfin (en général, opposé aux animaux, à Dieu). mɔ̀gɔ, màaninfin ádamàden bɛ́ɛ ka kán tous les hommes sont égaux

hádamadenya( humain [ enfant ] *abstractif ) ádamadenya

n humanité

1 • humanité, état d'homme. búnadamadenya, mɔ̀gɔninfinya.

2 • savoir-vivre. ládamu (condition d'homme, solidarité, politesse, relations sociales ...) mɔ̀gɔya, màaninfinya.

hadisa→̌→ 1

n Hadith (communication de Prophète Mouhammad).…nka hadisa dɔw bɛ kuma a kan.…(kunnafoni_jelenw.dis.html)

hádiya→̌→ 5 ar: hadiya

n guide

1 • guide. ɲɛ́bila (ce qui sert de guide pour éviter l'errance, boussole ?) hádiya tà perdre la tête, devenir fou

2 • offrande. nìnifɛn, sárakafɛn, sárakati, sɔ́nfɛn, sɔ́nnifɛn (un mot coranique).

háha→̌→ 0→n : 0 hɛ́hɛ.

v haleter

vi haleter fánfyɛ, fíngifɔngɔ, lakolako (d'un chien). wùlu bɛ́ háha le chien est haletant

Haji→̌→ 2→n.prop/n : 0 →n.prop : 2→n : 0

n prop NOM MHadji (nom masculin).… , o nɔnabilala Amadu Jago fɛ, Fode Konate, Mamadi Fofana, Mohamɛdi Kamara kapitɛni, Haji Darame, Seme Kamara, o nɔnabilala Lasana Njayi fɛ, Abuduli Salamu Agi Jidu, o nɔnabilala …(kibaru545_07kamisoko_jaabi_konta-samatasege_denmisenninw.dis.html)

hájì→̌→ 0 álajì lájì; ɛ́lihajì; hájì; ɛ́li hájì; ɛ́lajì.

n hadjihadji, hadj (musulman qui a fait le pélerinage à la Mecque).

háju→̌→ 3 ar: haga = choses nécessaires

n préoccupationpréoccupation, occupations, problème, affaires fɛ̀la, kàmanagan, kùnkan, kùnko, kùnkɔrɔko, ɲɛ́mada, màgo nê háju ɲàna mon problème est réglé


hájú ‘occupation/problème’
consonnes marginales : h dans les emprunts arabes 2-25

hákàjá→̌→ 5

conj certes… sanga an ka faamuyali kɛ wa ? : sangayɔrɔ fosi tɛ mali ni kanada bobo denmisɛnw cɛ, hakaja farafinna gun ta…(kolonkise10_05jara_keyita-boboya.dis.html)

1 • certes, disons même.

2 • pourquoi pas?

3 • y compris.

hákɛ→̌→ 891 Source : ar: haqq = droit. dàma.

n mesure

1 • mesure, niveau. hákɛya, kíisa, múre, súmanikɛlan, súmaninan, bɛ̀rɛ hákɛ bɛ́ kó bɛ́ɛ lá il y a une mesure en toutfɔ́ k'à hákɛ tɛ̀mɛ outre mesure

2 • moyenne. muwayɛni à kùndama yé hákɛ yé il est de taille moyenne

3 • quantité. sɛ̀gɛn yé à hàlaki hákɛ rɔ́ la misère l'a mis bien mal en point

4 • prix, salaire. dá, jànsa, jɔ̀njɔn, kùnkɔrɔtasɛbɛn, kùnnawolosɛbɛn, ládiyalifɛn, sànsɔngɔ, sɔ̀ngɔ, wári, sàra, tìgɛ.

5 • moment. dákun, dùgu, sánga, sèndaɲɛ, tùma, wáati, yɔ́rɔ táali hákɛ séra c'est l'heure de partir

6 • droit. dàlilu, jósira, kùnkelen (de l'homme).

hàkɛ→̌→ 54 Ar. al-haqq ʕalayka 'tu n'as pas raison'

n tort…2632 ) gesedala, n'a bɛ fale dun, a bɛ dola fɔlɔ da. 2633 ) hakɛ ye mɔgɔ caman balo. 2634 ) sɔrɔ bɛɛ ɲɛ tɛ fɔ. 2635 ) jatigifo ye siradɔnbaliya ye.…(bailleul-sagesse_bambara_02d.dis.html)

1 • tort. gàsi, jàlaki (manquement aux règles de la morale sociale).

2 • péché. hàkɛmako (sens chrétien). hàkɛ tó ! pardonne-moi ! hàkɛ b’à lá c'est mal de le faire (par ex : faire allusion aux souffrances de sa propre mère)hàkɛ t'í fɛ̀ (rép) il n'y a pas de malmàa hàkɛ tà causer du tort à qqnhàkɛba faute grave, péché grave

3 • obligation. bìlansimi, wájibiya, wájibi (sens coranique).

hàkɛkɛla→̌→ 8( tort faire *agent permanent )

n pécheur fìlibaganci, hàkɛtigi, jùrumutigi.

hákɛlama→̌→ 16( mesure *en tant que ) hákɛrɔma.

n mesure raisonnablemesure raisonnable, moyen cógo, dàbali, fɛ̀ɛrɛ, mánkan, mìnɛbolo, nàsira.

hákɛlama( mesure *en tant que )

adj mésurémésuré, modéré hákɛma.

hákɛma( mesure *comme de )

adj mesuré (à la bonne mesure). hákɛlama, hákɛrɔma dànni hákɛma

hàkɛmako→̌→ 1( tort *comme de affaire )

n faute

1 • faute, préjudice. fìɲɛ.

2 • péché. hàkɛ í ye hàkɛmako kɛ́ nê lá tu m'as porté préjudice

hàkɛntan→̌→ 0( tort *privatif )

adj innocent dáfanɛn, sɔ̀nntan.

hàkɛntanya→̌→ 0( innocent [ tort *privatif ] *abstractif )

n innocence jàlakibaliya, jàlakintanya, jɛ́lenya, jɛ́ya, sɔ̀nntanya.

hákɛrɔma→̌→ 0( mesure *en tant que ) hákɛlama hákɛrɔma.

n mesure raisonnablemesure raisonnable, moyen cógo, dàbali, fɛ̀ɛrɛ, mánkan, mìnɛbolo, nàsira.

hàkɛtigi→̌→ 0( tort maître )

n coupablecoupable, pécheur jàlakitigi, sɔ̀ntigi, tìgi.

hàkɛto→̌→ 20( tort rester )

n pardon yàfa hàkɛto bɛ́ à lá je vous demande pardon, mille excuses

hákɛya→̌→ 0→n : 0( mesure *abstractif )

v mesurer

vt mesurer, calculer bóloda, màndá, súma, jàtebɔ́, jàtemìnɛ.

hákɛya→̌→ 4( mesure *abstractif )

n mesuremesure, nombre bɛ̀rɛ, dàma, hákɛ, kíisa, múre, súmanikɛlan, súmaninan, dá, jàteden, jàte móri bɛ sé kà mùso fúru kà dàn hákɛya mín mà, ò yé náani yé le nombre de femmes que les musulmans peuvent épouser est de quatre

hàkika→̌→ 1 làkika hàkika Ar. al-ḥaqiqa 'vérité'

adj vraivrai, authentique bɛ́rɛ, kɛ́nɛ, tígitigi, hàlala, jɔ́njɔn, yɛ̀rɛyɛ̀rɛ (tonalement non-compact avec son nom déterminé).… minɛn de kɔnɔ, bawo a b'a to i ka se ka kala fili maaw ye minnu bɛ se ka jamana mara nin sariya hakikaw ye ani min tɛ ɲinɛ a ka kuma fɔlenw kɔ. a b'a to fana i k'i ka hakɛw dɔn ani jamana ka hakɛw. Mali …(jekabaara332_08sidibe-politiki_faamubaliya.dis.html)

hàkika→̌→ 0 làkika hàkika Ar. al-ḥaqiqa 'vérité'

n vraivrai, authentique

hákili→̌→ 712 Ar. ʕaql

n esprit

1 • esprit. jà, jínɛ, náalo, sìgifɛn, ùruwanɛ, yíri hákili wúli affoler ; s'affolerhákili sìgi rassurer, tranquilliser, réfléchir posémenthákili látigɛ hákili láfoni hákili lábila rassurer, soulager

2 • intelligence. hákilimaya à hákili ka dí il est intelligentbàro dúman bɛ́ màa hákili dáyɛlɛ une conversation de valeur ouvre l'intelligence

3 • mémoire. à hákili bɔ́ra il a oubliéà hákili jìginna à lá il s'en est souvenunê hákili t'ó lá bìlen je ne m'en souviens plus

4 • opinion, idée, intention, espoir. dùsukunnata, fɛ̀la, hákilila, kɔ́nɔta, sɔ̀nnɛmɛ, wèse, ŋàniya, jìgila, jìgi, ɛsipuwari nê hákili lá... à mon avis ; il me semble que …, je crois que … à hákili bɛ́ kà táa síni il a l'intention de partir demainà hákili má yɛ̀lɛma elle n'a pas changé d'avis

5 • sagesse, réflexion, attention. hákilitigiya, dùngɔ, jàn, túlomajɔ à ye hákili sɔ̀rɔ il est devenu sage, réfléchi… í hákili sìgi ò fɛ̀ réfléchis-y bien ! Fais-y bien attention

6 • présence d'esprit.

hákili→̌→ 11→n : 0

v faire attention

vi faire attention màkɛ́rɛnkɛrɛn, fàrati, túlomajɔ̀, ɲɛ́makala í ka hákili ! fais attention ! (assez rare)

hákilibɔ→̌→ 1( esprit sortie )

n oubli bɔ́nkɔnɔ, tɛ̀mɛ, ɲìnɛ.

hákilidiya→̌→ 6( esprit bon.goût [ agréable *en verbe dynamique ] )

n bonne intelligence

1 • bonne intelligence, sagacité.

2 • bonne mémoire.

hákiliduman→̌→ 1( esprit agréable [ agréable *adjectivateur ] )

adj intelligent

1 • intelligent. hákilima.

2 • doué d'une bonne mémoire.

hákilijagabɔ→̌→ 6( esprit se.moquer [ dîme sortir ] ) hákilijakabɔ

n réflexion hákili, míiriya, míiri, tàasibila, tàasi (profonde sur un problème donné).

hákilijakabɔ→̌→ 21( esprit se.moquer [ dîme sortir ] ) hákilijagabɔ

n réflexion hákili, míiriya, míiri, tàasibila, tàasi (profonde sur un problème donné).

hákilijigin→̌→ 28( esprit descendre ) hákililajigin

n rappel dálamaga, yíribila.

hákilila→̌→ 182( esprit *mental1 ) hákilina

n opinionopinion, pensée, avis, impressions personnelles dùsukunnata, fɛ̀la, hákili, bìsigi, fɛ̀ko, fɛ̀ta, hákilinata, jàte, kɔ́nɔnata, kɔ́nɔta, kɔ́nɔ, mìsali, míirinata, míirina, ɲùmana, ɲɛ́na, ɲɛ́ kà mɔ̀gɔ` bɔ́ à hákilila` kàn faire qqn changer d'avis, faire renoncer à la première décision

hákililabana→̌→ 11( esprit à maladie )

n maladie mentalemaladie mentale kùnkolowuli, kùnkoloyɛlɛma, kùnnabana, kùnnafɛn, kùnwuli, fà.

hákililabanabaatɔ→̌→ 0( maladie.mentale [ esprit à maladie ] *agent occasionnel *statif )

n fou fàtɔ, kùnkolotɔ, sènfɛbila (personne atteinte de maladie mentale). ní bì tɛ́, hákililabanabaatɔ tùn bàlilen dòn fúru lá autrefois, une personne atteinte de maladie mentale ne pouvait pas se marier (kb 3/05 p.8)

hákililafalenfalen→̌→ 0( esprit à échanger échanger )

n échange de vueséchange de vues, forum Syn : hákililafalen nín gáfe lábɛnna hákililafalenfalen báara sèn fɛ̀ ce livret a été composé au cours d'ateliers d'échanges de vues … LD p.3Ofisi b'à ka làada` tíimɛ n'ò yé kà lájɛ` kɛ́ hákililafalen` ná... l'Office du Niger selon sa coutume organise des réunions d'échanges de vues … (kb 7/05 p.4)

hákililajigin→̌→ 44( esprit faire.descendre [ *causatif descendre ] ) hákilijigin

n rappel dálamaga, yíribila.

hákililata→̌→ 4( esprit *mental2 ) hákilinata

n avisavis, impressions personnelles bìsigi, fɛ̀ko, fɛ̀ta, hákilila, jàte, kɔ́nɔnata, kɔ́nɔta, kɔ́nɔ, mìsali, míirinata, míirina, ɲùmana, ɲɛ́na, ɲɛ́, fɛ̀la.

hákililatigɛ→̌→ 16( esprit décision [ *causatif couper NMLZ2 ] )

n soulagementsoulagement, assurance asiranzi, jàgɛlɛya, jàsigi.

hákilima→̌→ 48( esprit *comme de )

adj intelligent


ù bɛ́ɛ` lá hákilima. ‘le plus intelligent d’entre eux’
Construction non-compacte à postposition interne à valeur superlative (10.2.2)

1 • intelligent. hákiliduman dénmisɛn hákilima dɔ́ bɛ́ ù hákili sìgi ò kúma fɛ̀ certains enfants intelligents réfléchissent à ces paroles

2 • doué de bonne mémoire.

3 • sage. ntàlen bɛ́ mɔ̀gɔ hákilima bìlasira màanifinya síra kàn les proverbes proposent aux sages le code de bonne conduite

hákilimaya→̌→ 8( intelligent [ esprit *comme de ] *abstractif )

n sagesse

1 • sagesse. hákilitigiya, hákili.

2 • prudence. jàntóńyɛ̀rɛla, ɲɛ́majɔ.

3 • intelligence. náalo.

hákilina→̌→ 72( esprit *mental1 ) hákilila

n opinionopinion, pensée, avis, impressions personnelles dùsukunnata, fɛ̀la, hákili, bìsigi, fɛ̀ko, fɛ̀ta, hákilinata, jàte, kɔ́nɔnata, kɔ́nɔta, kɔ́nɔ, mìsali, míirinata, míirina, ɲùmana, ɲɛ́na, ɲɛ́ kà mɔ̀gɔ` bɔ́ à hákilila` kàn faire qqn changer d'avis, faire renoncer à la première décision

hákilinata→̌→ 23( esprit *mental2 ) hákililata

n avisavis, impressions personnelles bìsigi, fɛ̀ko, fɛ̀ta, hákilila, jàte, kɔ́nɔnata, kɔ́nɔta, kɔ́nɔ, mìsali, míirinata, míirina, ɲùmana, ɲɛ́na, ɲɛ́, fɛ̀la.

hákilintan→̌→ 12( esprit *privatif )

adj inintelligentinintelligent, distrait

hákilintanya→̌→ 2( inintelligent [ esprit *privatif ] *abstractif )

n irréflexionirréflexion, étourderie, sottise míiribaliya, jùgaya, hákilintanyako.

hákiliɲagami( esprit mélanger )

n esprit troubléesprit troublé, perte de mémoire momentanée

hákilisigi→̌→ 28( esprit position.assise )

n tranquillité de l'esprittranquillité de l'esprit, sérénité

hákilisigilenya( esprit asseoir *participe résultatif *abstractif )

n sérénité hákilisigi, jàsigi.

hákilisonya→̌→ 0→n : 0( esprit dérober [ voleur *abstractif ] ) hákilisonyɛ

v détourner l'attention

1 • détourner l'attention (de qn pour éluder une question).

2 • faire qqch sans y prêter attention.

hákilisonya→̌→ 0( esprit dérober [ voleur *abstractif ] ) hákilisonyɛ

n détournement d'attentiondétournement d'attention

hákilisonyɛ→̌→ 0→n : 0( esprit dérober [ voleur *abstractif ] ) hákilisonya

v détourner l'attention

1 • détourner l'attention (de qn pour éluder une question).

2 • faire qqch sans y prêter attention.

hákilisonyɛ→̌→ 0( esprit dérober [ voleur *abstractif ] ) hákilisonya

n détournement d'attentiondétournement d'attention

hákilitigi→̌→ 21( esprit maître )

n sage (personne qui réfléchit, qui a de la mémoire).

hákilitigiya→̌→ 1→n : 0( sage [ esprit maître ] *abstractif )

v rendre intelligent

vt rendre intelligent à bɛ́ kódɔnbali hákilitigiya elle rend sage les simples

hákilitigiya→̌→ 11( sage [ esprit maître ] *abstractif )

n sagesse hákilimaya, hákili.

hákilitiɲɛ→̌→ 2( esprit gâter ) hákilitiyɛn.

n découragementdécouragement, trouble de l'esprit fàrifaga, jìgilatigɛ.

hákilitiyɛn→̌→ 0( esprit gâter ) hákilitiɲɛ hákilitiyɛn.

n découragementdécouragement, trouble de l'esprit fàrifaga, jìgilatigɛ.

hákiliwuli→̌→ 6( esprit se.lever )

n confusion mentaleconfusion mentale

hákiliya→̌→ 0→n : 0( esprit *abstractif )

v faire réfléchir

vt faire réfléchir, donner les idées à bànnen tùn bɛ́, Jàrakɛ y’à hákiliya il refusait, Jarakɛ l'a raisonné

hàlaki→̌→ 66→n : 0 Ar. halaka 'périr'

v détruire…Isa Jalo ka bɔ Kɔdugu, Dugabugu komini na Kati halaki *.…(kibaru492_04jara-hadamaden_b_a.dis.html)

1 • détruire, corrompre. nàgasi, cì, sókari, fágon.

2 • diminuer. dɔ́gɔya, jìgin, láfiɲɛ, nɔ̀gɔya, sɔ̀nɔ́gɔ, táanpo (physiquement et moralement). tásuma` y'à hàlaki, dígi` kɛ́ra à lá kósɛbɛ ! le feu l'a mis bien mal en point, il a beaucoup souffert!

hàlaki→̌→ 13

n dégradationdégradation, destruction… ): “ fɛn o fɛn, i ka fila ta a bɛɛ la, cɛ ni muso ! ka don jikankurun in kɔnɔ ! ani i ka denbaya - fo halaki kuma kɔnna min ye ka kɔrɔ 1 i ka mɔgɔw doni ka don fana, minnu limaniyana, mɔgɔ bɛrɛ ma …(kurane011.dis.html)

hàlakibaatɔ→̌→ 0( détruire *agent occasionnel *statif )

n personne dégradéepersonne dégradée bànnyɛrɛla (par nécessairement vicieuse).

hàlala→̌→ 1 ar: halal = possession légitime

adj légitime… tun ye : kɔrɛdugaso, o tun ye sokunkolo donnen ye jiri la, yɛlɛn tun bɛ kɛ o kan i n'a fɔ bagan halala ; filen tun bɛ kɛ kɔcɔkɔcɔlan ye ; kannakɔnɔw olu tun bɛ dilan ni jirikolo bilenmanw ye ( olu …(oteri_keyita-sogobo-3tulon_wa_sebe.dis.html)

1 • légitime. yɛ̀rɛwolo.

2 • authentique, vrai de vrai. jɔ́njɔn, kɛ́nɛ, làkika, yɛ̀rɛyɛ̀rɛ bámana hàlala tɛ́ nìn yé ce n'est pas un vrai bambara

hàlala→̌→ 15 ar: halal = possession légitime

n propriété légitime

1 • propriété légitime. nìn móbili yé nê hàlala yé cette automobile m'appartient

2 • descendant légitime.

hàlalaya( légitime *abstractif )

n légitimité

hàlɛ→̌→ 0→n : 0 hɛ̀lɛ hàli

v être arrogant

vi être arrogant, mépriser l'autorité káfa, yàada.

háli→̌→ 6 hàáli Ar. haali 'exact'

adv trèstrès, tout à fait hálila, kójugu, kɔ́likɔli, lɔ́bɔlɔbɔ, ndére, yɛ́gɛbɛ hàáli lá très, très fortementń sɛ̀gɛnna hàáli ! je suis très fatigué !

hálì→̌→ 2069 hál'; háli

prt même


báwò ‘parce que, car’, hálì ‘même’, kúnùn ‘hier’, sálòn ‘l’année dernière’, kútùrù ‘entier’
Classes tonales mineures irrégulières HB (4-13)

Hálì bì fána, ń bɛ sègin ń ka fɔ́ta kɔrɔ` kàn…
Même aujourd’hui aussi, je répète ce que je dis depuis longtemps…’ [Jɛkabaara 273 08jawara-mali].
38. Autres particules

À bɛ táa cɛ̀kɔrɔba` bàro tùma bɛ́ɛ, hálì ní tɔ̀w bɛ ɲɛ́najɛ` lá, à bɛ ɲɛ́najɛ ìn tó yèn…
Il va causer avec le vieux tout le temps, même si les autres sont à une réjouissance, il laisse la réjouissance…’ [Kɔntɔrɔn ni Saane].
38. Autres particules

Hálì à t’ à dɔ́n k’ í fána yé wáliden yé.
Il ne sait même pas que toi aussi, tu es l’enfant d’autrui’ [Basa ku].
38. Autres particules

Hálì ń tùn kànâ à fɔ́.
Je ne devrais même pas le dire’ [Basa ku].
38. Autres particules

Ní à nàna, í ka sé kà ò cí, hálì k’à bàgabaga à ka táa.
S’il vient, essaye de le renvoyer, même de le menacer, pour qu’il parte’ [Kɔntɔrɔn ni Saane].
38. Autres particules

Í y’à dɔ́n, án fɛ̀, hálì síjɛtigi` bɛ sé kà fúru` kɛ́.
Tu sais, chez nous, même celui qui a des cheveux gris peut se marier’ [Nimaniiya].
38. Autres particules

Hálì bì, n’í kɛ́ra dònso yé, í bɛ kɛ́ mɔ̀gɔ tílennen` dè yé.
Jusqu’à aujourd’hui, si tu deviens chasseur, tu dois être un homme honnête’ [Kɔntɔrɔn ni Saane].
38. Autres particules

Nê ye ò fána dá` sɔ̀gɔ, hálì í k’ í jɔ̀, Bìlisí k’ í fàa !
J’ai fermé cette porte-là aussi, il vaut mieux que tu t’arrêtes et que Bilissi te tue !’ [Bakarijan ni Bilisi].
38. Autres particules

1 • même. hálì bì, háli bì toujours, même maintenant, encore maintenanthálì ní ... même si …, bien que …,

2 • au point que. à man kɛ́nɛ, hálì à tɛ sé kà táama il est malade au point de ne pas pouvoir marcher

hàli→̌→ 34→n : 0 hɛ̀lɛ hàlɛ

v être arrogant

vi être arrogant, mépriser l'autorité káfa, yàada.

Halibu→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0 Fàlibo

n prop NOM M (nom masculin).

Halifa→̌→ 1→n.prop/n : 0 →n.prop : 1→n : 0

n prop NOM M (nom masculin).…hali bi, a bɛ fɔ u kɔfɛ. Samori, ani Babenba, ani Sikaso Cɛba, ani Halifa Yaya Jalo, u ye ɲuman kɛ, u sara. hali bi bi in na, a na fɔ u kɔfɛ. o de kosɔn ɲuman bɛ kɛ.…(kibaru017-2jara-ka_bo_musabugu.dis.html)

hálila→̌→ 0

adv trèstrès, très fort hàáli, kójugu, kɔ́likɔli, lɔ́bɔlɔbɔ, ndére, yɛ́gɛbɛ.

hálisà hálìsa

adv jusque làjusque là, jusqu'à présent, jusqu'à ce moment, encore actuellement, toujours ábada, bádaa, bìlen, kádawu, kɔ́tɛɛ, túgun.…aw labɛnna ? kelen, fila... saba ! . ni dimi bɛ a tigi kan ani a bɛ ka a lamaga halisa , aw bɛ a kɔkolo yɛrɛ jateminɛ.…(dogotoro_10furakeli_kunfolo.dis.html)


À bálolen` bɛ́ hálìsà wà ?
Est-ce qu’il est toujours vivant ?’
38. Autres particules

hál'→̌→ 16 hálì háli

prt même

1 • même. hálì bì, háli bì toujours, même maintenant, encore maintenanthálì ní ... même si …, bien que …,

2 • au point que. à man kɛ́nɛ, hálì à tɛ sé kà táama il est malade au point de ne pas pouvoir marcher

Hámà→̌→ 10→n.prop/n : 0 →n.prop : 10→n : 0

n prop NOM M (nom masculin).…nka bi, n'i bɔra, n'i ye cɛ saba sɔrɔ bɔlɔn fɛ, o y'a camanba ye. Hama ko dɔ bɛ " telefɔni " ci ale ma bi, sɔɔni ko ale bɛ taga o lajɛ. ne Seku ko : Hama, ne bɛ taga so.…(dumestre-chroniques_amoureuses_1995_09_24.dis.html)

Hámàdi→̌→ 39→n.prop/n : 0 →n.prop : 39→n : 0 Hámàdu; Hàmídu; Hàmadí

n prop NOM M (nom masculin).… Malamini ko : a fɔlen bɛ ko : tere bɛ mɔgɔ min na, jɔnni bɛ taga o ɲini k'a don i ka so ? Hamadi ko ale ma o mɛn, ko mun tere ye o ye ? Malamini ko : Mah dilen tun don Kɔnɔdiminin …(dumestre-chroniques_amoureuses_1995_11_01.dis.html)

Hámàdu→̌→ 5→n.prop/n : 0 →n.prop : 5→n : 0 Hámàdi Hàmídu; Hàmadí

n prop NOM M (nom masculin).…9. ɲɔgɔndɛmɛ ni hadamadenya sabatili minisiri : Hamadu Konate. 10. jamana kalanko minisiri : Mohamɛdi Agi Ɛrilafu. 11.…(kibaru543_01mali_goferenaman.dis.html)

Hámdàlayi→̌→ 1→n.prop/n : 0 →n.prop : 1→n : 0 Hámudàlay

n prop TOP…a yɛrɛ faatura san 1827 ka sɔrɔ a ma se ka hamdalayikaw ka diinɛfanga kunbɛn. a kaburu bɛ jaralakaw ka du kɔnɔ Banankɔrɔ.…(oteri_keyita-sogobo-4bamananw.dis.html)

1 • Hamdallaye (quartier à Bamako).

2 • (la capitale de l'Empire peul de Macina).

hámi→̌→ 42 Ar. hamm 'anxiété, souci'

n souci…ne bɛ to dun, nka o tɛ fosi ɲɛ ne ye musoko hami fɛ.…(dumestre-chroniques_amoureuses_1995_10_05.dis.html)


Sou Hami, un film de Anne-Laure de Franssu, Mory Coulibaly

1 • souci. háminanko, hámina, káran, kùnkan.

2 • chagrin. dùsukasi.

3 • désir, rêve.

hámi→̌→ 50→n : 0

v avoir du chagrin

1 • avoir du chagrin. à hámina à fà sàya lá elle a eu beaucoup de chagrin à la mort de son père

2 • porter envie. à bɛ́ hámi sìnamuso nɔ̀ fɛ̀ elle a envie d'une coépouse

Hàmídu→̌→ 34→n.prop/n : 0 →n.prop : 34→n : 0 Hámàdi Hámàdu; Hàmadí

n prop NOM M (nom masculin).… ! aa ! i jɔyɔrɔ dɔnna ! wooyi ! i jɔyɔrɔ dɔnna ! Gana cɛ, Hamidu ! Gana cɛ, i jɔyɔrɔ yera ! a to, Hamidu , a to, i jɔyɔrɔ yera ! * baa Tumanbe * ee ! baa Tumanbe, kɔrɔ Tumanbe yo ! kana kanu kɛ …(mama_sisoko-amours_jarabi.dis.html)

hàmihami→̌→ 0→n : 0 hìmihimi; tìmitimi; kìmikimi

v être très ému

vi être très ému hìmihimi, tìmitimi.

hàmihami→̌→ 0 hìmihimi kìmikimi; hàmihami; tìmitimi; tìmatima.

n émotion profondeémotion profonde (jusqu'à devenir maladroit) origines diverses : grande joie ... visite inopinée d'un grand personnage ...

hàmihami→̌→ 0→n : 0 hìmihimi kìmikimi; hàmihami; tìmitimi; tìmatima.

v être très ému

vi être très ému hàmihami, tìmitimi.

hàmihami→̌→ 0→n : 0 tìmitimi kìmikimi; tìmatima

v être très ému

vi être très ému hàmihami, hìmihimi (joie, gourmandise, cupidité, visite imprévue d'un grand personnage ...)

hámina→̌→ 5( souci *mental1 )

n souci háminanko, hámi, káran, kùnkan.

háminako→̌→ 12( souci [ souci *mental1 ] affaire ) háminanko háminako.

n souci

1 • souci. hámina, hámi, káran, kùnkan.

2 • désir.

háminanko→̌→ 53( souci [ souci *mental1 ] affaire ) háminako.

n souci

1 • souci. hámina, hámi, káran, kùnkan.

2 • désir.

hámu→̌→ 2

n encens espencens esp, résine odorante employée comme parfum… bakanga la, a y'i tɔrɔmɔjɔya kulunɔgɔ la, a y'i tɔrɔmɔjɔya alanbara la, a y'i tɔrɔmɔjɔya hamu na, a y'i tɔrɔmɔjɔya maaɲɔ kisɛnin wɔrɔn na, a y'i tɔrɔmɔjɔya jirinin feere na…(sisoko-daa_ka_kore.dis.html)

Hámudàlay→̌→ 7→n.prop/n : 0 →n.prop : 7→n : 0 Hámdàlayi

n prop TOP… ci an ma batakikɛsusira nin fɛ : « Jɛkabaara, jamana baarada, Seki Zayɛdi tɔgɔlasira kan, Hamudalay kin na bp 2049. Bamakɔ Mali jamana kɔnɔ ». an bɛ dugawu kɛ ala ka san 2009 kɛ ɲɔgɔnkafobaara …(jekabaara280_2konate_an_mako.dis.html)


Sékù Ámadu ye móri-kalan-so`-w cáman sìgi sèn` kàn Hámudàlayi
Sékou Amadou a créé beaucoup d’écoles coraniques à Hamdallaye’ [Saheli 1 saheli01_08hageman-morikalan_ni].
26.1 Les déterminants quantificateurs

1 • Hamdallaye (quartier à Bamako).

2 • (la capitale de l'Empire peul de Macina).

hán→̌→ 109

intj reproche (de menace, d'insistance). í kànâ bɔ́ yàn bìlen hán ! ne mets plus les pieds ici hein !


Ò tɛ kɛ́ hán !
Cela ne se fait pas hein !’ (« je t’avertis ! »)
38.3. Particules monovalentes

Díɲɛlatigɛ` ka gɛ̀lɛn hàán !
Vraiment, la vie est dure !’
38.3. Particules monovalentes

Í bɛ tó kà nà yàn hán !
Viens ici souvent !’ (la certitude du locuteur réagissant positivement à son interlocuteur est sous-entendue ; une interprétation alternative suppose une menace ou un avertissement).
38.3. Particules monovalentes

Í kànâ bɔ́ yàn bìlen hǎn !
Je t’interdis de sortir d’ici de nouveau !’ (Cette phrase peut être interprétée également comme ‘Il ne faut plus nous rendre visite encore!’).
38.3. Particules monovalentes

handibali→̌→ 0 handiboli

n handiboli hand-ball Denmisɛnw ye ɲɔgɔndan kɛ farikoloɲɛnajɛ suguya 7 la : Atiletisimu, n'o ye boli ni panniw ye, bololantolafili min bɛ wele basikɛti, musontolatan min bɛ kɛ soba dɔ kɔnɔ, karate, tayikɔndo (o ye karate suguya dɔ ye), cɛmanninw ka handiboli, an'u ka woleboli (olu ye bololantolafili suguya dɔw ye). (Kibaru 552, 2018) ETRG.FRA.

handiboli→̌→ 0

n handibali hand-ball Denmisɛnw ye ɲɔgɔndan kɛ farikoloɲɛnajɛ suguya 7 la : Atiletisimu, n'o ye boli ni panniw ye, bololantolafili min bɛ wele basikɛti, musontolatan min bɛ kɛ soba dɔ kɔnɔ, karate, tayikɔndo (o ye karate suguya dɔ ye), cɛmanninw ka handiboli, an'u ka woleboli (olu ye bololantolafili suguya dɔw ye). (Kibaru 552, 2018) ETRG.FRA.

Hanpate→̌→ 1→n.prop/n : 0 →n.prop : 1→n : 0

n prop NOM ETRGHampaté (Amadou Hampâté Ba).…sigikafɔba min daminɛna malidenw cɛ kabini marisikalo tile 27 Amadu Hanpate Ba tɔgɔlaɲɛnajɛkɛyɔrɔ la Bamakɔ, a kuncɛra awirilikalo tile 2 san 2017.…(kibaru542_01sidibe_jara-jamana_sigikafoba.dis.html)


Centre Culturel Kôrè (Ségou), mai 2017

hàrabaharaba→̌→ 1 hàrakaharaka

n affolementaffolement, précipitation, hâte…ni denmisɛnnin tɛ kɔlɔsi k'a to dumuni na, o b'a to a bɛ harabaharaba dumuni kɛ, walima k'a hawuja.…(kibaru543_06nafo_konta-dunfen_walima_minfen.dis.html)

hàrabaharaba→̌→ 0→n : 0 hàrakaharaka

v bâcler


hàràbàhárábá ‘bâcler’
consonnes marginales : h dans les mots expressifs 2-28

vt bâcler, faire à la hâte bàlakabalaka, bàlaka, gàlabagalaba, gòlokogoloko, nkàsaki, súgubasuguba.

hàrabaharaba→̌→ 0 hàrakaharaka

adv précipitammentprécipitamment, à la hâte búluki, búlukutu, sóo, ŋánamatan.

hàrabaharaba→̌→ 1

adv p précipitammentprécipitamment, à la hâte bàlakabalaka.…ni sin bɛ di den ma walima biberɔn. o kɛcogo ka kan ka jateminɛ, a kana u harabaharaba min. ni a fara sin na, a man kan ka lada o yɔrɔnin bɛɛ la.…(kibaru543_06nafo_konta-dunfen_walima_minfen.dis.html)

háradanɛ→̌→ 0 hàradanɛ

n HarratineHarratine, maure noir, esclave maure

hàrakaharaka→̌→ 0 hàrabaharaba

n affolementaffolement, précipitation, hâte

hàrakaharaka→̌→ 0→n : 0 hàrabaharaba

v bâcler

vt bâcler, faire à la hâte bàlakabalaka, bàlaka, gàlabagalaba, gòlokogoloko, nkàsaki, súgubasuguba.

hàrakaharaka→̌→ 0 hàrabaharaba

adv précipitammentprécipitamment, à la hâte búluki, búlukutu, sóo, ŋánamatan.

hàraki→̌→ 0 ar: harik = qui se refuse à faire ou à rendre ce qu'il doit

n grand tricheurgrand tricheur

hàrama→̌→ 1

n grand menteurgrand menteur…4025 ) n'i ye fana minɛ a bo kunna, a sigi a rɔ. 4026 ) harama tiɲɛfɔdon ye dugucidon ye. 4027 ) i kana banku sumalen da gɛlɛn na ! 4028 ) kisɛ tɛ jaba la.…(bailleul-sagesse_bambara_02e.dis.html)

hàramaya→̌→ 0( grand.menteur *abstractif )

n mensongemensonge, tricherie, malhonnêteté fàniya, nkàlontigɛ, nkàlon, pòro, wúya, kàro kà hàramaya kɛ́ mentir effrontément

hàramu→̌→ 14→n : 4 ar : haram = interdit

v interdire…a ni Zanpege tɛ kuma, o ye kɔrɔlenko ye, barisa Saratu ko n'ale y'a ye o la, a b'a haramu . a labanna k'o ɲɔgɔn fɔ a ye Bugu fana kama. Gejuma tɛ den ye tugun.…(tarawele-batigemisi.dis.html)

1 • interdire. bàli, hàramuya, kɔ́n, látɔ̀n (considérer comme défendu, illicite, nuisible).

2 • renoncer à (par motif religieux ...) sìlamɛ bɛ́ lɛ̀ hàramu les musulmans ne mangent pas de porcn’à yé kó dɔ́ kɛ́ í lá, cɛ̀ bɛ sé k'à mùso hàramu si sa femme lui a manqué gravement, le mari peut la laisser de côté

3 • détester. à hàramula màa bɛ́ɛ fɛ̀ il est détesté de tous

hàramu→̌→ 9

n interditinterdit, interdiction dùmu, sítɛnɛ, tɛ̀nɛ, dákurunkan, tɔ̀n.…42. lamɛnnibaga juguw don nkalonkuma na. haramu dunnabaw don fana.…(kurane005.dis.html)

hàramukɛla→̌→ 0( interdit faire *agent permanent )

n impie í kànâ ɲágali í dén hàramukɛla lá ne te réjouis pas de fils impies (Si 16,1)

hàramuya→̌→ 33→n : 0( interdire *abstractif )

v interdire

1 • interdire. bàli, hàramu, kɔ́n, látɔ̀n (considérer comme défendu, illicite, nuisible).

2 • renoncer à (par motif religieux ...) ù yé sònyalikɛla gòsi fɔ́ à yé sònyali hàramuya ils ont battu le voleur au point qu'il a renoncé à volern'í ma séli, ń b'í hàramuya ! si tu ne te fais pas musulman, je ne fraie plus avec toi !

Haribomo→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0

n prop TOPHaribomo (nom de lieu).

harikowɛri→̌→ 1

n haricot vertharicot vert A bɛ waati jan bɔ, nakɔlafɛnw bɛ bɔ Marɔku, Ɛsipaɲi ani ltali ka don Mali kɔnɔ. Kɔmitɛrɛ, jaba, karɔti, tamati, layi, puwanfɔrɔn ani harikowɛri b'o la. (Kibaru 548, 2017) ETRG.FRA.

Harisi→̌→ 0

n Horus (dieu de ciel, guerre et chasse en Ancien Égypte).

Hásana→̌→ 1→n.prop/n : 0 →n.prop : 1→n : 0

n prop NOM M (nom masculin).… binkannikɛlaw fɛ lotoli Aradisɔni baarakɛlaw la, Abudulayi Kɔnɛ, Hawa Sumarɛ ani Hasana Tapili, medayi dira olu su ma. o medayi ɲɔgɔnna dira lotoli ɲɛmɔgɔba Gari Elisi ma. lotoli …(kibaru527-06jara_jara-lotoli_aradisoni.dis.html)

Hásàna→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0 Hásànatu

n prop NOM F (nom féminin).

Hásànatu→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0 Hásàna

n prop NOM F (nom féminin).

Háshìm→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0 Hásimù Ásì; Hásì

n prop NOM M (nom masculin).

Hasi→̌→ 8→n.prop/n : 0 →n.prop : 8→n : 0

n prop NOM…34. diinɛ ni bato minisiri : Cɛrinɔ Amadu Umaru Hasi Jalo. 35. denmisɛnw ani fasodenɲumanya sabatili minisiri : Amadu Koyita.…(kibaru543_01mali_goferenaman.dis.html)

Hásì→̌→ 2→n.prop/n : 0 →n.prop : 2→n : 0 Hásimù Ásì; Háshìm

n prop NOM M (nom masculin).… , Yɔrɔso mara la Sikaso. Nango Danbɛlɛ furulen don, den 2 b'a bolo. - Cɛrino Amadu Umaru Hasi Jalo : jamana marali minisiri dɛmɛ minisiri ka ɲɛsin silamɛdiinɛ, kerecɛndiinɛ ani …(kibaru500_03goferenaman_kura_minisiriw.dis.html)

hásidi→̌→ 2 hásigi Ar. xa:sid 'envieux'

n jaloux… ka to k'i faw wɔsi ni joli la ŋani ! ɲani fɛn sɛrɛ hasidi kisɛ bilen dɛrɛ.…(sankore11_07jigifa-wasa_doolo.dis.html)

1 • jaloux. kèleyabagatɔ, kɔ́niyabaga, ɲɛ́ba, ɲɛ́kunanci, ɲɛ́ngonci, ɲɛ́ngo.

2 • méchant. ɲɛ́go.

hásidiya→̌→ 11( jaloux *abstractif )

n jalousie

1 • jalousie. dénjuguya, kèleya, kɔ́niya, ɲɛ́baya, ɲɛ́kunaya, ɲɛ́makɔniya, ɲɛ́ngoya.

2 • méchanceté.

hásigi→̌→ 0 hásidi hásigi Ar. xa:sid 'envieux'

n jaloux

1 • jaloux. kèleyabagatɔ, kɔ́niyabaga, ɲɛ́ba, ɲɛ́kunanci, ɲɛ́ngonci, ɲɛ́ngo.

2 • méchant. ɲɛ́go.

Hásimù→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0 Ásì; Hásì; Háshìm

n prop NOM M (nom masculin).

hàtayi→̌→ 0 àtayi Ar. mauritanien 'at-ta:y

n thé mauritanienthé mauritanien

hátɛ→̌→ 26 háatɛ; háati ar: bil-haqq = idem

intj assurémentassurément, parfait ! kójugu.… , a fɔ karamɔgɔ ye, ko dunan bɛ n fɛ ! naamu ! k'a nana a sɛgɛrɛ ci la, k'a ka don a jigi kɔrɔ ! hatɛ ! o mana kɛ, o na diya an ye. baasi tɛ, o bɛ kɛ. a ye n kɔnɔ yan ! ayiwa, Jigi, karamɔgɔ ko : k'aw k' …(morales-59bamananna_te_don.dis.html)

Hatisepisuti→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0

n prop NOM ETRGHatchepsout (une reine de l'Ancienne Égypte).

Háwa→̌→ 99→n.prop/n : 0 →n.prop : 120→n : 0 Máwa; Áwa; Áwà

n prop NOM F (nom féminin).…ni a kɔni sidɔnna bi, ko e Daramani de bɛ na ne nɔ fɛ barokɛ la bi, ne Hawa bɛ taga ka bɔ dugu la, ka dugu to e Daramani ye.…(dumestre-chroniques_amoureuses_1995_07_12.dis.html)

háwuja ar: ahwaga = presser qn par le besoin = jà (mêmes expressions)

n bouleversé nê háwuja wúlila nê háwuja tàra j'ai été complètement bouleversé, très troublé, affolé

háwuja

v être bouleversé…ni denmisɛnnin tɛ kɔlɔsi k'a to dumuni na, o b'a to a bɛ harabaharaba dumuni kɛ, walima k'a hawuja .…(kibaru543_06nafo_konta-dunfen_walima_minfen.dis.html)

vi être bouleversé

háwula→̌→ 0 háwulɛ Ar. halwa 'sucrerie'

n gourmandise háwulɛya, kɔ́nɔfaralenya, mìyɛ, nègemafɛn, nùgu, sɔ̀njuguya (un mot peu connu).

háwulabatɔya→̌→ 0( gourmandise *augmentatif *statif *abstractif ) háwulɛbatɔya

n gloutonnerie nùgumaya, wùluɲimimyɛ.

háwulabaya( gourmandise *augmentatif *abstractif ) háwulɛbaya

n voracité

háwulɛ→̌→ 0 háwula Ar. halwa 'sucrerie'

n gourmandise háwulɛya, kɔ́nɔfaralenya, mìyɛ, nègemafɛn, nùgu, sɔ̀njuguya (un mot peu connu).

háwulɛba→̌→ 0( gourmandise *augmentatif )

n gourmand dálamisɛn, dúmuniden, dúmunimɔgɔ, náminden, námin, nùgumaba (un mot peu connu).

háwulɛbatɔya→̌→ 0( gourmandise *augmentatif *statif *abstractif ) háwulabatɔya

n gloutonnerie nùgumaya, wùluɲimimyɛ.

háwulɛbaya( gourmandise *augmentatif *abstractif ) háwulabaya

n voracité

háwulɛya→̌→ 0( gourmandise *abstractif )

n gourmandise háwulɛ, kɔ́nɔfaralenya, mìyɛ, nègemafɛn, nùgu, sɔ̀njuguya (un mot peu connu).

háwusa→̌→ 8

n haoussa (ethnie).…a tun b'olu feere ka nafoloba sɔrɔ o la. nansaraw de ye hawusaw ka kɛlɛbolo su ka bila Masina na k'a ci.…(kibaru532_06hugon_jara-sahelijamanaw.dis.html)

háwusabɔrɔ→̌→ 0( haoussa sac )

n blague à coulisseblague à coulisse

háwusakala→̌→ 1( haoussa tige )

n canne à sucrecanne à sucre, Sorghum officinarum tímin-kàla, ɲímikala. gram tímikala, mánkala.

háwusatɛrɛn→̌→ 0( haoussa train ) háwusatrɛn Source : train.

n à piedà pied

háwusatrɛn→̌→ 0( haoussa train ) háwusatɛrɛn háwusatrɛn Source : train.

n à piedà pied

háya→̌→ 185 Ar. ʔa:ya 'signe; verset coranique'

n verset coranique… 1 : k'a daminɛ haya 8nan na, o bɛ kuma ɲinjuguw ( naanfigiw ) kan.…(kurane002.dis.html)

1.1 • verset coranique

1.2 • incantation coranique

2 • protection magique háya` dɔ́ b'à bólo, n'à y'ò kɛ́, màa sí t'à sɔ̀rɔ bòli` lá il a une formule magique, s'il la prononce, personne ne l'attrape à la course

Háydara→̌→ 8→n.prop/n : 0 →n.prop : 8→n : 0 Háyidara

n prop NOM CLHaïdara (marabouts, considérés comme des descendants du Prophète Muhammad - Sharifs— pas de totem ni d'interdictions de mariage).

háyibu→̌→ 0→n : 0

v dénigrer

vt dénigrer búruja, fɛ́gɛnya, látiɲɛ, màfiyɛn, màfíyɛnya, nɔ́gɔ, sɔ́rɔkɔ, tɛ́rɛmɛ.

háyida→̌→ 6 ar: hayda = menstruation

n menstrue fàrida à mùso tɛ̀mɛna háyida kàn sa femme est à la ménopause

Háyidara→̌→ 38→n.prop/n : 0 →n.prop : 38→n : 0 Háydara

n prop NOM CLHaïdara (marabouts, considérés comme des descendants du Prophète Muhammad - Sharifs— pas de totem ni d'interdictions de mariage).… Hayidara , fakanw lafasabaaw la belebele dɔ taar'i da ! * Mamadu lamini Hayidara binna 2006 san …(dibifara38_06dunbuya-mamadu_lamini.dis.html)

Hayile

n prop Haïlé (Haïlé Selassié, empereur d'Éthiopie, 1930-1974).

hé hée

intj holàholà, hé!, ho! héyi, hóyi, ɛ̀hɛ́.…ko n ye n sigi cɛ jan kun jaa, ɲaninen ye juraya rɔ, jurakɛnin ɲaninen ye, juraya rɔ he ! 15. fɛn dɔ ye kogo la, denninw, min mana o ye dolo, kalo.…(diarra-chants_circoncision.dis.html)

hèbehu→̌→ 0→n : 0 hébeku hèbehu.

v être stupéfait

vi 1 • avoir des hoquets (dans l'eau).

2 • être éberlué, être stupéfait, perdre contenance.

hébeku→̌→ 0→n : 0 hèbehu.

v être stupéfait

vi 1 • avoir des hoquets (dans l'eau).

2 • être éberlué, être stupéfait, perdre contenance.

hée hé

intj holàholà, hé!, ho! héyi, hóyi, ɛ̀hɛ́.… to sen na, olu ye mɔgɔw ye, minnu ye tiɲɛtigiyali kɛ, wa olu de ye alaɲɛsiranbagaw ye. 178. hee aw mɔgɔ minnu limaniyana, taɲɔgɔnbɔ sɛbɛnna ( ka kɛ sariya ye ) aw kan, mɔgɔ fagalenw koɲɛ …(kurane002.dis.html)

helikɔputɛri→̌→ 0

n hélicoptère élikɔputɛri Sɔrɔdasi ninnu dɛmɛna ni kɛlɛkɛpankurunw ye: Awiyɔndonsow ani helikɔputɛriw. (Kibaru 497, 2013) ETRG.FRA.

hélikɔputɛri→̌→ 0 élikɔputɛri Fr. hélicoptère

n hélicoptère helikɔputɛri.

hepatiti→̌→ 0

n hépatite bángira. Hadamaden nugusira ɲɛdɔndɔgɔtɔrɔw bolo, biɲɛdimi ye suguya naani ye. U bɛ wele tubabukan na hepatiti A, hepatiti B, hepatiti C ani hepatiti E. (Kibaru 480, 2012) bíɲɛdimi ETRG.FRA.

héyi

intj holà…8. Manta kɛnin yo, Manta kɛnin, heyi, n taara Ntɛfɛ sɔrɔ koli yɔrɔ, heyi . fɛn dɔ ye Ntɛfɛ sen yan fan, heyi, fɛn dɔ ye Ntɛfɛ kun yan fan, min m'o ye, o ko maramandiya.…(diarra-chants_circoncision.dis.html)

1 • holà. hé, hóyi, ɛ̀hɛ́ (appel).

2 • hé ! (incitation au travail).

hɛ̀ɛ́ ɛ̀hɛ́

intj ohéohé, holà (interjection servant à interpeller quelqu'un).… mun dun ye forobawaridun ye ? hɛɛ , an balimaw, n'an y'a lajɛ, ka segin k'a lajɛ, an b'a ye ko, n'an m'an kɔlɔsi, mɔgɔkisɛ ka …(kibaru013_01an_ka_jeya.dis.html)

hɛ́ɛra→̌→ 0 hɛ́rɛ hɛ́ra; hɛ́ɛrɛ; hɛ́ɛra.

n paix

1 • paix, bonheur. làfiya, dàamu, nɛ́ɛma, káyira Ála m'í sɔ́nna hɛ́ra lá ! que Dieu t'accorde le bonheur !

2 • réjouissance. jànjo, múɲamuɲa, sàasɔ, séwa, yàyònbá, ɲàga, ɲɛ́najɛ.

3 • richesse. bàanaya, fàamaya, fɛ́ntigiya, fɛ́n, nàfolotigiya, nàfolo (le bien matériel). kà hɛ́rɛ` sɔ̀rɔ obtenir de la richesse

hɛ́ɛrɛ→̌→ 32 hɛ́rɛ hɛ́ra; hɛ́ɛra.

n paix…tiɲɛ na, faamaw yɛrɛ bɛ diɲɛ gɛlɛya kojugu. jagofɛnw nali julaw fɛ, ɛ, n ko jama ka hɛɛrɛ kosɔn don. anw bɛ jamana de ye ; nk'o tɛ dɔn dɛ.…(dukure-ni_san_cyenna.dis.html)

1 • paix, bonheur. làfiya, dàamu, nɛ́ɛma, káyira Ála m'í sɔ́nna hɛ́ra lá ! que Dieu t'accorde le bonheur !

2 • réjouissance. jànjo, múɲamuɲa, sàasɔ, séwa, yàyònbá, ɲàga, ɲɛ́najɛ.

3 • richesse. bàanaya, fàamaya, fɛ́ntigiya, fɛ́n, nàfolotigiya, nàfolo (le bien matériel). kà hɛ́rɛ` sɔ̀rɔ obtenir de la richesse

hɛ́hɛ→̌→ 0→n : 0 háha hɛ́hɛ.

v haleter

vi haleter fánfyɛ, fíngifɔngɔ, lakolako (d'un chien). wùlu bɛ́ háha le chien est haletant

hɛkisasilini→̌→ 1→n.prop/n : 0 →n.prop : 1→n : 0

n prop Hexacycline (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

hɛkitari→̌→ 0 ɛkitari

n hectare jírikɔnɔ, tari, táari Diyon musow (...) bɛ wuli juma o juma kabini donon kanɲɛ fɔlɔ, k'u kunda Usumani ka jiriforo kan, o min bɛ ɛkitari kelen bɔ (Kibaru facebook 31/8/2022) ETRG.FRA.

hɛ̀lɛ→̌→ 3→n : 1 hàlɛ; hàli

v être arrogant…- a ko o man gɛlɛn, dɔnkili dama, ni o bɛ se ka ne tila, hɛlɛ , n bɛ dɔnkili da. - u ko a da.…(fane-cikela_ni.dis.html)

vi être arrogant, mépriser l'autorité káfa, yàada.

hɛ̀lɛmu→̌→ 2→n : 0

v respirer pleins poumons… ka n lase n yɛrɛ kɔrɔ danbe sira fɛ, aa, n'a ye kamalenbaya gansan fiɲɛ don n nun na, n b'o fiɲɛ hɛlɛmu dɛrɛ ! n tɛ hɛrɛ sɔrɔ n tɛ n yɛrɛ sɔrɔ, o bɛ kɛ cogo di ! n seginnen tile kuuru yaala n'a …(sidibe-basa_ku.dis.html)

1 • respirer pleins poumons, respirer à pleins poumons (et sans complexe).

2 • avaler goulûment (sans se préoccuper des conséquences).

hɛ̀n→̌→ 32

intj heinhein, ah ìhí (marque de surprise).… sonsannin ye dɔgɔ kari, a sinna ka fɔ : hɛn ! ne wa ? ɔn-ɔn ! suruku wa ? a bɛ yan, a bɛ yan ! ne wa ? suruku wa ? a bɛ yan, a bɛ yan ! suruku wara …(gorog_meyer-contes_bambara1974_39.dis.html)

hɛ́ra→̌→ 61 hɛ́rɛ hɛ́ɛrɛ; hɛ́ɛra.

n paix…194 ) nisɔndiya dan ye suruku bilalen ye wayeya la. 195 ) ɲɛ min ni hɛra sira, o tɛ fili. 196 ) wɔlɔ b'a ka ntonkansi fisaya sansarakɔnɔdon ye.…(bailleul-sagesse_bambara_01.dis.html)

1 • paix, bonheur. làfiya, dàamu, nɛ́ɛma, káyira Ála m'í sɔ́nna hɛ́ra lá ! que Dieu t'accorde le bonheur !

2 • réjouissance. jànjo, múɲamuɲa, sàasɔ, séwa, yàyònbá, ɲàga, ɲɛ́najɛ.

3 • richesse. bàanaya, fàamaya, fɛ́ntigiya, fɛ́n, nàfolotigiya, nàfolo (le bien matériel). kà hɛ́rɛ` sɔ̀rɔ obtenir de la richesse

hɛ́rɛ→̌→ 112 hɛ́ra; hɛ́ɛrɛ; hɛ́ɛra.

n paix… , a tun bɛ kɛ ten dɛ. fɔlɔ, ko o ko tun bɛ kɛ. fɔlɔ, mɔgɔ mago tɛ. kuma duman bɛ mɔgɔ min kɔnɔ, hɛrɛ bɛ mɔgɔ min kɔnɔ, kɔngɔ bɛ mɔgɔ min na, fɔlɔ, ko o ko tun b'i la, fɔlɔ, e tun tɛ se k'o fɔ ! fɔlɔ, …(keita-folon.dis.html)

1 • paix, bonheur. làfiya, dàamu, nɛ́ɛma, káyira Ála m'í sɔ́nna hɛ́ra lá ! que Dieu t'accorde le bonheur !

2 • réjouissance. jànjo, múɲamuɲa, sàasɔ, séwa, yàyònbá, ɲàga, ɲɛ́najɛ.

3 • richesse. bàanaya, fàamaya, fɛ́ntigiya, fɛ́n, nàfolotigiya, nàfolo (le bien matériel). kà hɛ́rɛ` sɔ̀rɔ obtenir de la richesse

Hɛrɛmakɔnɔ→̌→ 1→n.prop/n : 0 →n.prop : 1→n : 0

n prop TOPHeremakono (village, cercle de Kati).…a sigiɲɔgɔnw y'o seere ye Kati - Hɛrɛmakɔnɔ . nka saya man gɛlɛn fo donsebaliya. i da jeli faama, i da ! « sɛgɛsi babi ». Ala ka hinɛ i la.…(kibaru547_03jara-saliya_kuyate.dis.html)

hɛrɛsi→̌→ 0

n herse ɛ́rɛsi n'a fòra masin, a suguya ka ca, i n'a fò: sari, saribilennin, hèrèsi, dannikèmasin, furakèli pònpe, jisama pònpe, malogosimasin walima tarakitèri. (Kinaru n°7, 1972) ETRG.FRA.

hɛrɛsi→̌→ 0→n : 0

v herser yàa, ɲáriɲari n' i ye pepiɲɛri hakɛ sɔrɔ, i b'o labure k'a hɛrɛsi, ka malosi ani angɛrɛ finman dɔɔnin seri a la (Jɛkabaara n°72, 1991) ETRG.FRA.

hɛribikili→̌→ 1→n.prop/n : 0 →n.prop : 1→n : 0

n prop HerbikillHerbikill, désherbant (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

hɛripɛsi→̌→ 0

n herpès ɛripɛsi Kurukurubana min bɛ mɔgɔ dogoyɔrɔw minɛ, o kasaara ka bon kosɛbɛ. Tubabukan na, a bɛ wele « Hɛripɛsi zenitali ». (Kibaru 525, 2015) ETRG.FRA. kùrukurubana, súfɛfarigan.

Hi→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0

n prop NOM ETRGHe (Zheng He, explorateur chinois de 14-15 siècles).

hìdaya

n mendicité gàribuya, sárakaminɛ.… - u ye bamananya hidaya kalan a kan - n ka i ɲininka - an bɛ a fɔ o ma ka a fɔ moriw ka hidaya o hidaya ye mun ye ? o ye aladeli ye. u sɔrɔla ka laban ni ka u ka boliba kunbaw deli. boli …(dumestre-geste_4avenement_da.dis.html)

hidorozɛni→̌→ 0 idɔrɔzɛni

n hydrogènehydrogène, d'hydrogène ídorozɛni didɔrɔzɛni; idɔrɔzɛni Aw bɛ kinda ko ni safinɛ ni jisuma ye min bɛ wele ko pirɔkisidi didɔrɔzɛni (peroxyde d’hydrogène). (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) An kan bɛ fiziki ni simi min ma, o dɔnniyatigiw y'a jira ko hidorozɛni bɛ fɛnw sama ka nɔrɔ a yɛrɛ la i n'a fɔ nɛgɛtalan bɛ baara kɛ cogo min na.(Kibaru 487, 2012) ETRG.FRA.

hídorozɛni→̌→ 0 ídorozɛni ídɔrɔzɛni; dídɔrɔzɛni; hídorozɛni Fr. hydrogène

n hydrogène idɔrɔzɛni.

híhàn→̌→ 0→n : 0

v respirer bruyamment


híhàn ‘braire’
consonnes marginales : h dans les mots expressifs 2-27

1 • respirer bruyamment.

2 • braire. góntan.

híi→̌→ 1

adv très lointrès loin, longtemps kɔ́sɔkɔsɔ, sɔ́gɔsɔgɔ, fúruru.… « Baababa ! funteni bɛ dɛ ! bisimila ! ee, funteni bɛ ! maa si tɛ se ka don so kɔnɔ bi, hii ! ne bɛ n da kɛnɛ ma yan. ee, funteni bɛ. » « n makɛ, an ka ji di i mɔ wa ? i b'i ko wa ? » « …(jama14_38saako-biramanin_ka_maana.dis.html)

híinɛ hínɛ híinɛ Ar. hanna

n pitié

1 • pitié, compassion. kìnikini, mínsin, màhinɛ, tìn, ɲígila, màkari fàantan hínɛ dònna à lá il a eu pitié du pauvre

2 • satisfaction, plaisir. bólofa, mɔ́nɛbɔ, mɔ́nɛ, nímisiwasa, sàhaba, séwa, wàsadon, wàsa, díyanye, díya, nídungɔ, ɲàɲa nê hínɛ fára je suis très satisfait

híinɛ hínɛ híinɛ.

v avoir pitié

vi avoir pitié láhinɛ, màkári, màɲúman à hínɛna fàantan ná il a eu compassion du pauvre

hìjabu→̌→ 1 ar: hijab = charme, talisman protecteur

n protection divine…k'e bugurinjɛ kɛ hijabu birifini ye k'o da anw ka kin kunna. cɛw da kana se k'anw ka kin cili kuma fɔ sanko k'a kɛ.…(sidibe-ce_jalamugufintigi.dis.html)

1 • protection divine.

2 • bénédiction.

híji→̌→ 33 ar: hagg = id.

n pèlerinage… Kɔnta hiji la Makan…(kibaru527-03kankun_musa.dis.html)

híji→̌→ 4→n : 0

v faire le pèlerinage… Kuru sɔrɔla ka laban ka fitinɛ ka taga i sigi Banisilayila a ko a bɛ taga ka taga hiji minkɛ nin ye a nana ka na se Banisilayila…(dumestre-geste_5biton_genies.dis.html)

vi faire le pèlerinage

híjibu→̌→ 3 ar: ag-guz = id.

n chapitre du Coranchapitre du Coran…alikuranɛ si maninkɛmɛ - karamɔgɔ alhamdulilay - a hijibu maninkɛmɛ ka a bɛɛ lajɛrɛlen kalan ka a durusi ka a don i kunkolo kɔnɔ.…(dumestre-geste_4avenement_da.dis.html)

híjiden→̌→ 25( pèlerinage enfant )

n pèlerin làáji.

híjilataa→̌→ 1( pèlerinage à aller )

n hajjhajj, pèlerinage à La Mecque

híjira→̌→ 13

n hégire…hijira kɔfɛ ( N 113 ) * 1.…(kurane009.dis.html)

híjira→̌→ 12→n : 0

v faire hégire…100. ni mɔgɔ min hijirala Ala ka sira kan, o tigi bɛ hijirayɔrɔ caman sɔrɔ, ani garijɛgɛyiriwa.…(kurane004.dis.html)

vi faire hégire (mot coranique).

Hilari→̌→ 1→n.prop/n : 0 →n.prop : 1→n : 0

n prop NOM ETRGHillary (Hillary Clinton, secrétaire d'État des États-Unis, 2009-2013).… a ko Madamu Hilari Kilintɔni min ye Niyɔrɔki politiki ɲɛmɔgɔso mɔgɔ kɔrɔ ye, n'o tigilamɔgɔw bɛ wele …(kibaru527-07jara-politikimogow.dis.html)

hímihimi→̌→ 0→n : 0

v se saturer

vi se saturer (jusqu'à l'excès).

hìmihimi→̌→ 0→n : 0 hàmihami tìmitimi; kìmikimi

v être très ému

vi être très ému hìmihimi, tìmitimi.

hìmihimi→̌→ 0 kìmikimi; hàmihami; tìmitimi; tìmatima.

n émotion profondeémotion profonde (jusqu'à devenir maladroit) origines diverses : grande joie ... visite inopinée d'un grand personnage ...

hìmihimi→̌→ 0→n : 0 kìmikimi; hàmihami; tìmitimi; tìmatima.

v être très ému

vi être très ému hàmihami, tìmitimi.

Híndi→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0 Ɛ́ndu Éndu

n prop TOPInde

hínɛ híinɛ Ar. hanna

n pitié


hínɛ́ ‘pitié’
consonnes marginales : h dans les emprunts arabes 2-26

1 • pitié, compassion. kìnikini, mínsin, màhinɛ, tìn, ɲígila, màkari fàantan hínɛ dònna à lá il a eu pitié du pauvre

2 • satisfaction, plaisir. bólofa, mɔ́nɛbɔ, mɔ́nɛ, nímisiwasa, sàhaba, séwa, wàsadon, wàsa, díyanye, díya, nídungɔ, ɲàɲa nê hínɛ fára je suis très satisfait

hínɛ híinɛ.

v avoir pitié

vi avoir pitié láhinɛ, màkári, màɲúman à hínɛna fàantan ná il a eu compassion du pauvre

hínɛ→̌→ 4→n : 0

v plaire

vt plaire, satisfaire parfaitement díya, kànu, láhinɛ, màndíya ò yɔ́rɔ yé ù hínɛ l'endroit leur a plu

hínɛbaatɔ→̌→ 0( pitié *agent occasionnel *statif )

adj miséricordieux

hínɛbaatɔ→̌→ 0( pitié *agent occasionnel *statif )

n miséricordieux hínɛnci, màkaribaa, màkarinci.

hínɛbali( avoir.pitié PTCP.NEG )

ptcp sans pitiésans pitié

hínɛbaliya→̌→ 0( sans.pitié [ avoir.pitié PTCP.NEG ] *abstractif )

n manque de coeurmanque de coeur

hínɛma→̌→ 0( pitié *comme de )

adj intéressantintéressant, agréable

hínɛnci→̌→ 7( pitié *agent excessif )

n miséricordieuxmiséricordieux, compatissant hínɛbaatɔ, màkaribaa, màkarinci hínɛnci tɛ́ bán màa ná on trouve toujours qqn de compatissant

hínɛnciya→̌→ 0( miséricordieux [ pitié *agent excessif ] *abstractif )

n grande compassiongrande compassion

hìnhìn→̌→ 9→n : 0

v hennir… mɛn a ye kungo kolon minɛ u nɔfɛ f'a bɔra siraba in kan a ka so in bi hinhin o fana bi hinhin f'a nan'o so sirilen ye a nisɔndiyara a bɛ fɛn min ɲini a bolo ser'a ka ɲinifɛn ma …(sunbunu-fula_npogotigi.dis.html)

vi 1 • hennir.

2 • crier de joie. dénmisɛnninw hìnhinna kà bàba kùnbɛ́n les petits enfants ont crié de joie en allant à la rencontre du papa

Hípodɔrɔmu→̌→ 7→n.prop/n : 0 →n.prop : 7→n : 0 Ípidɔrɔmu

n prop TOPHippodrome (un quartier de la Commune 2 de Bamako).… ne bɛ yafa ɲini aw bɛɛ fɛ, ka masɔrɔ ne ma kalan, n ka sɛbɛnni ma jɛya ! bandara Sakiliba Hipodɔrɔmu , Bamako Bandara Sakiliba, yafa kɛra i ma an fɛ dɛrɛ, ka da a kan i ye mɔgɔ timinandi ye, min b' …(jekabaara273_10jekabaara.dis.html)

hírii→̌→ 0

adv attaque éclairattaque éclair

híriri→̌→ 0 hírri

adv à vive allureà vive allure fálaki.

híriri→̌→ 0 hírri

n allure cɛ́n, sènna, táamasen kà híriri kɛ́ partir à vive allure

hírri→̌→ 0 híriri

adv à vive allureà vive allure fálaki.

hírri→̌→ 0 híriri

n allure cɛ́n, sènna, táamasen kà híriri kɛ́ partir à vive allure

Hisɛni→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0

n prop Hissène (Hissène Habré, président du Tchad, 1982-1990).

Hítilɛrì→̌→ 1→n.prop/n : 0 →n.prop : 1→n : 0 Ítilɛrì

n prop NOM ETRGHitler (Führer du Reich allemand, 1924-1945).… ye. o pariti in tɔndenw basigilen don, u caman ye diinɛmɔgɔw ye, n'o ye kerecɛnw ye. dɔw ye Hitilɛri kanubagaw ye, bawo alimanw kɛlen ka Faransi minɛ diɲɛ kɛlɛba filanan senfɛ, faransika …(kibaru544_07konta-faransi_peresidan_kura.dis.html)

híye→̌→ 19

intj hoho, ah ça!, ça alors!…- hiye ...…(sankore04_139duga.dis.html)

hm→̌→ 32

intj hum hùn, ḿm (exprime un doute ou une pensée non-explicitée).…- a ko : « cɛkɔrɔba, faama ye ne bila ka na i yɔrɔ ». - a ko : « hm ! hm ! i jigin kɛ den o, ji filɛ, i min ». * dɔnkili 16nan *.…(balo-daa_monson_ni_nyenama.dis.html)

hógi→̌→ 0 hóku hóki

adv surprise péniblesurprise pénible hóku kɔ́rɔ yé : kó(júgu) dɔ́ kɛ́ra

hóhaho→̌→ 2

n brouhahabrouhaha, grand bruit… min, fɔlikɛlaw bɛ bɔnjalan fɔ, filankuluw bɛɛ b'u fili kɛnɛ kan o yɔrɔ bɛɛ, ɲɛnajɛ bɛ ban o hohaho kɔnɔna na. denmisɛnninw ka ɲɛnajɛ. ni tɔn sogobɔ bilala sira, kin kɔnɔ, kabila denmisɛnw …(oteri_keyita-sogobo-2sogobo.dis.html)

hóki→̌→ 0 hóku hógi

adv surprise péniblesurprise pénible hóku kɔ́rɔ yé : kó(júgu) dɔ́ kɛ́ra

hóku→̌→ 0 hóki; hógi

adv surprise péniblesurprise pénible hóku kɔ́rɔ yé : kó(júgu) dɔ́ kɛ́ra

Holandi→̌→ 17→n.prop/n : 0 →n.prop : 17→n : 0 Olandi

n prop TOPPays-Bas (pays).…dɛmɛ in ye nɔ min bila, an da bɛna se o ma bi. nɔ belebelew yera Holandi jamana ka dɛmɛ laselen na ofisinizɛri kɔnɔ.…(jekabaara171_09jalo-holandi_jamana.dis.html)

Holandi→̌→ 1→n.prop/n : 0 →n.prop : 1→n : 0

n prop NOM ETRGHollande (François Hollande, président de la France, 2012-2017).…Marɔku masakɛ tun b'a kɛnɛ kan ani peresidan tan ni wɔɔrɔ. Faransuwa Holandi , ale kelen de tun ye farajɛ ye jamanakuntigiw la.…(kibaru500_01konta-mali_jamanakuntigi.dis.html)

Honbori→̌→ 4→n.prop/n : 0 →n.prop : 4→n : 0 Hɔnbori

n prop TOPHombori (une ville, commune et montagnes dans le cercle de Douentza).…a sɔrɔla ka jamana bila ka tɛmɛ Duwansa ni Honbori fɛ fo hawusa jamana la, n o ye a bɛnna ye. o don Aliburi Njayi ni cɛfarin wɛrɛw b'a nɔfɛ.…(traore-hine_nana_epilogue2.dis.html)

Hòngiri→̌→ 3→n.prop/n : 0 →n.prop : 3→n : 0 Hɔ̀ngiri

n prop TOPHongrie (pays).… jamana ŋana 4 tun b'a kɛnɛ kan : Zapɔn kadew ye Azi gun jɔyɔrɔ fa, Hongiri kadew ye Erɔpu gun jɔyɔrɔ fa, Mɛkisiki kadew ye Ameriki gun jɔyɔrɔ fa, Mali ye Afiriki gun …(kibaru534_08kulubali_cero_tunkara_konta-kalo_farikolonyenaje.dis.html)

Honomu→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0

n prop NOM CLHonomou

Horo→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0

n prop TOPHoro (nom de lieu).

Hotu Wolita→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0 Ɔtiwɔlita Otiwolita; Ɔtiwɔluta; Walita Sandɔ

n prop TOPHaute-Volta (ancien nom de pays - Burkina Faso).

hóyi

intj holà héyi, hé, ɛ̀hɛ́ (d'une apparition brusque et inopportune).…ka na u di jelema ma, saraka woro. o saraka mana bɔ, yɛrɛjiranci o hoyi ! jelema, ni ko ma kɛ, ko tɛ dɔn. ne farala kuma la.…(mariko-masunkulu.dis.html)

hɔ́n→̌→ 21→n : 0

v prends!

vi prends! mɔ́n (prendre ce qu'on présente (de main à main)— ne s'emploie qu'en impératif et en subjonctif). hɔ́n! í ka hɔ́n! prends! hɔ́n à lá! prends! prends-en!

Hɔnbori→̌→ 5→n.prop/n : 0 →n.prop : 5→n : 0 Honbori

n prop TOPHombori (une ville, commune et montagnes dans le cercle de Douentza).…* Mali sɔrɔdasi fila fagara * Gawo ni Hɔnbori furancɛ la.…(kibaru532_05kunnafoni_surunw.dis.html)

Hɔ̀ngiri→̌→ 1→n.prop/n : 0 →n.prop : 1→n : 0 Hòngiri

n prop TOPHongrie (pays).…o filaninbin kelen in kɛra a ni Hɔngiri fana cɛ, 3 ni 3.…(kibaru534_08konta-eropu_gun_ntolatan.dis.html)

hɔ́rɔn→̌→ 33 ar: hurr = id.

adj libre… bɛ olu bolo a ɲɔgɔn tɛ mɔgɔ wɛrɛ bolo jamana nin kɔnɔ u ye bololanɛgɛ lajɛ Mamadi hɔrɔn bolo la a bɛnna o bolo ma u ye a lajɛ Mamadi jɔn bolo la a bɛnna o bolo ma o tuma ko i den …(gorog1979-mamadi_horon.dis.html)

1 • libre (opposé à l'esclave : jɔ̀n).

2 • personne honnête.

hɔ́rɔn→̌→ 67 Ar. ḥurr

n homme libre…o ɲɛnajɛw de sen fɛ, u bɛ mɔgɔw barama, u bɛ mɔgɔw buruju gosi. hɔrɔn bololankolon tɛ se ka taa ɲɛnajɛyɔrɔ bawo jeli min man'i deli, i ka kan k'o sɔn.…(bird_hutchison_kante-an_ka_bamanankan.dis.html)

1 • homme libre, personne libre. bɔ́kolotigi, yɛ̀rɛmahɔrɔn, yɛ̀rɛ-yé-yɛ̀rɛ-bólo (opposé à l'esclave, jɔ̀n, et aux gens de caste, ɲàmakala).

2 • personne honnête.

hɔ́rɔnkolon→̌→ 0( libre usagé )

adj vaurien bìlakojugu, dénbo, nàntan.

hɔ́rɔnkolon→̌→ 0( libre usagé )

n vaurien bàkɔrɔnku, bátaraden, bátaramɔgɔ, bìlakojugu, dángaden, dénbo, dénsu, dùsukasimɔgɔ, fágonbaatɔ, fùgari, jíkankooro, kɔ̀nɔku, lágabo, lágasa, nàfu-táafu, nàntan, pànparanba, sárakaden, sárakajugu, sárakamurukuru, sárakamɔgɔ, sɔ̀nkolon, ɲàmankolon.

hɔ́rɔnya( libre *abstractif )

n liberté

1 • liberté, indépendance. libɛrite, yɛ̀rɛmahɔrɔnya.

2 • noblesse.

3 • honnêteté, loyauté.

hɔ́rɔnya→̌→ 6→n : 0( libre *abstractif )

v libérer

1 • libérer. bìla, kánhɔrɔnya, lábìla, láfoni, látila, tíla.

2 • devenir honnête.

hɔ́rɔnyabaa→̌→ 0( libérer [ libre *abstractif ] *agent occasionnel ) hɔ́rɔnyabaga

n libérateur kùnmabɔbaga.

hɔ́rɔnyabaga→̌→ 0( libérer [ libre *abstractif ] *agent occasionnel ) hɔ́rɔnyabaa

n libérateur kùnmabɔbaga.

Hɔrɔyaso→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0

n prop TOPFreetown (nom de lieu). Firitɔn, Firiton.

hɔtikuru→̌→ 0

n haute courhaute cour Kiiritigɛsoba wɛrɛ min bɛ yen, o ɲɛsinnen bɛ peresidan ni minisiriw ma. O bɛ wele tubabukan na hɔtikuru dezusitisi. (Kibaru 522, 2015) ETRG.FRA.

Hufuwɛti→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0 Hufuyɛti Hufuyeti; Ufuwɛti; Huyɛti

n prop NOM ETRGHouphouët (Félix Houphouët-Boigny, premier président de Côte d'Ivoire, 1960-1993).

Hufuyeti→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0 Hufuyɛti Hufuwɛti; Ufuwɛti; Huyɛti

n prop NOM ETRGHouphouët (Félix Houphouët-Boigny, premier président de Côte d'Ivoire, 1960-1993).

Hufuyɛti→̌→ 1→n.prop/n : 0 →n.prop : 1→n : 0 Hufuyeti; Hufuwɛti; Ufuwɛti; Huyɛti

n prop NOM ETRGHouphouët (Félix Houphouët-Boigny, premier président de Côte d'Ivoire, 1960-1993).… a ka yɛrɛmahɔrɔnya ta san 1960, a ye jamanakuntigi fɛn o fɛn lakodɔn, k'a daminɛ Felikisi Hufuyɛti Buwaɲi na, peresidan Loran Gubagubo de y'a tɔgɔ jugu sɛbɛn u cɛla, ka da maabɔnɛnninna kan …(jekabaara329_10sidibe-loran_gubagubo.dis.html)

húja→̌→ 0

n prétexte

húkumu (ar: hụkm 'autorité, gouvernement, pouvoir')

n autorité… ka nisɔngɔ sarata latigɛ ka tali kɛ a ka sɔrɔcakɛda na a ka yiriwali kuntilennaw kan sariya hukumu kɔnɔ…(benkanseben_min_bora.dis.html)


Bàyabugu mùso`-w ka sàn-yɛlɛma-ɲɛnajɛ` kɛ́-ra ò húkumu` kɔ́nɔ mɛ̀ kálo tìle 10 sàn 1986.
Dans ce cadre, la fête d’anniversaire des femmes de Bayabougou a eu lieu le 10 mai 1986’ [Jɛkabaara 11 03ka_bo_bayabugu].
27.1. Faut-il subdiviser les obliques en c.o.i. et circ. ?

1 • autorité, égide. kùntigiya, ɲɛ́mɔgɔya.

2 • cadre. kádara, bìnaku.

3 • contexte.

Húmun→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0

n prop NOM F (nom féminin).

Hun→̌→ 0

n Hun (un ancien peuple nomade originaire de l’Asie centrale).

hùn→̌→ 89

intj hein!…- n'i taara jala kɔrɔ, ko jala kɔrɔ Bukari. - iyo, yee, yee, hun , hm.... - ka su da ɲɛnama kunna ni k'a kasanke ka kaburu sɛgɛrɛ.…(balo-daa_monson_ni_nyenama.dis.html)

1 • hein!, quoi !

2 • hum. hm, ḿm (marque de doute).

Huseni→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0 Fùséni Fùséyini; Huseyini; Useyni; Àlusénì

n prop NOM M (nom masculin).

Huseyini→̌→ 20→n.prop/n : 0 →n.prop : 20→n : 0 Fùséni Fùséyini; Huseni; Useyni; Àlusénì

n prop NOM M (nom masculin).…a ma ɲɛ min kɔ farikoloɲɛnajɛ minisiri Huseyini Amiyɔn Gindo ye federasɔn ci.…(kibaru542_08konta-mali_ntolatanko.dis.html)

húuyì→̌→ 10

intj aïe háayì, súu, wáyì, wóoyì.…a ye muso don ka malokisɛ don. muso ko huuyi huuyi huuyi ! a ko e ma fɔ huuyi huuyi fɔlɔ ! muso mɔna ka mɔ pɛrɛnpɛrɛnpɛrɛn.…(gorog_meyer-contes_bambara1974_37.dis.html)

huwisiye→̌→ 0

n huissier ísiye - Huwisiyew: U bɛ welelisɛbɛnw (kɔnwokasiyɔn walima kɔmikasɔn) dilan ani ka taa u di.(Kibaru 523, 2015) ETRG.FRA.

Huyɛti→̌→ 0→n.prop/n : 0 →n.prop : 0→n : 0 Hufuyɛti Hufuyeti; Hufuwɛti; Ufuwɛti

n prop NOM ETRGHouphouët (Félix Houphouët-Boigny, premier président de Côte d'Ivoire, 1960-1993).

húyu→̌→ 0

n geignement (d'un chien, cris de douleur).

hùyu→̌→ 1

n clameurclameur, cris, cris de joie kàsi, kúlo, wɔ̀yɔ, fárifari.…- ɔnhɔn ! - o yɔrɔ la, i k'a dɔn, Ɲɛnama ka wuluw halakira, a yɔrɔ la, u y'u da don, u ye huyu don ɲɔgɔn fɛ. - ɔnhɔn ! - wuluw halakira o yɔrɔ la olu kɛra kungowuluw ye.…(balo-daa_monson_ni_nyenama.dis.html)